تعریف دیه و انواع آن

تعریف دیه مطابق قوانین کشور به این صورت آماده است که هرکس عمدا یا در نتیجه بی احتیاطی به جان ، سلامتی یا مال دیگری لطمه ای وارد کند که موجب ضرر مادی یا معنوی دیگری شود ، مسئول جبران خسارت ناشی از عمل خود خواهد بود . در خصوص مقابله با آسیب های جسمی ، پرداخت دیه و ارش مورد توجه قانونگذار قرار گرفته است که پرداخت دیه در مواردی به عنوان مجازات اصلی مرتکب در نظر گرفته می شود و در برخی موارد نیز به جای قصاص بایستی دیه پرداخت شود . در این مقاله به دنبال آن هستیم تا ابتدا به مفهوم و تعریف دیه پرداخته و در ادامه انواع دیه یعنی دیه قتل ، دیه اعضای بدن ، دیه منافع اعضاء و دیه جراحات را مطرح کنیم .

تعریف دیه

دیه از ریشه «ودی» به معنی راندن و ردکردن است که حرف «واو» از اول کلمه حذف شده است و حرف «ها» در آخر کلمه جای گرفته است. در تعریف دیه، آن  را عقل هم معنی کرده‌اند زیرا از معانی عقل، منع است و نهی و دیه مانع جرأت بر ارتکاب جنایت می‌گردد. مراد از دیه شرعاً «ودی» می‌باشد. ودی معانی گوناگون دارد مانند جاری شدن چیزی و نابودی و هلاکت ولی هرگاه به صورت دیه استعمال شود معنای خون بها را می‌دهد. در فارسی هم همین کلمه اخیر بجای کلمه‌ی دیه استفاده می‌شود. در این باره عده‌ای عقیده دارند که دیه به کسر، حق کشته شده‌ها به جای داد. جمع دیه هم دیات است.

از آنجایی که قتل و جنایت غالباً توأم با جاری شدن خون و خونریزی بوده است و خونریزی هم منجر به هلاکت و مرگ می‌گردد بنابراین معنای دیه با معنای ریشه‌ی آن «ودی» متناسب است.
در فرهنگ‌های لغت فارسی نیز تعاریف و مضامین مشابهی از دیه شده است مثلاً دیه مالی است که بدل نفس مقتول به ولی او داده می‌شود و از باب تسمیه به مصدر است و گاه گفته می‌شود به بدل اعضاء مثل دست یا پا و آن را ارش می‌گویند البته ارش به بدل نفس هم گفته می‌شود. به فارسی هم آن را خون بها گویند و عوام آن را پول خون می‌گویند . در جای دیگری در تعریف دیه آمده است:
«مالی که قاتل یا خانواده‌ی او به مقتول می‌پردازند، خونبها» .

شرایط تعیین دیه

مطابق تعریف دیه در این ماده ، می توان گفت شرایط تعیین دیه شامل دو مورد زیر است :

اول در مورد جرایم عمدی است که به دلایلی منجر به قصاص نمی شوند . مانند حالتی که قتلی صورت گیرد و خانواده مقتول با قاتل توافق کنند و به جای قصاص ، مطالبه دیه نمایند .
حالت دوم زمانی است که جرایم غیر عمدی ( شامل جرم شبه عمد و جرم خطای محض ) صورت گرفته باشد که در این صورت نیز مرتکب با پرداخت دیه مجازات می شود.

شیوه محاسبه و پرداخت دیه

پرداخت دیه در ایران بر عهده فرد مقصر است و اگر وی فوت کرده باشد از ماترک وی گرفته می‌شود. البته امروزه پرداخت دیه در تصادفات رانندگی توسط شرکت‌های بیمه‌ انجام می شود. مواردی نیز وجود دارد که پرداخت دیه توسط حکومت انجام می شود. (مثال: دیه افرادی که در اثر ازدحام کشته یا زخمی شوند، دیه جسد مقتولی که در خیابان و اماکن عمومی پیدا شود و نتوان قتل آن را به کسی نسبت داد). در چنین شرایطی نوع قتل صورت گرفته (عمدی یا غیرعمدی بودن آن) تأثیری نخواهد داشت.

مثال: اگر یک حادثه رانندگی رخ دهد و مراجع انتظامی قتل را عمد تشخیص دهند و مقصر یا قاتل در نزد مراجع قضایی شناخته نشود، ورثه دیه شخص را از دولت دریافت می‌کنند. اگر قاتل پس از مرگش شناسایی شود، پس از مرگ ، قصاص به دیه تبدیل می شود و باید از اموال برجای مانده از وی پرداخت شود. در شرایطی که قاتل مالی نداشته باشد، از اموال نزدیکترین خویشاوندان وی و اگر خویشاوندی نداشت یا خویشاوندانش استطاعت پرداخت دیه را نداشتند، پرداخت آن توسط دولت انجام می شود.
مورد دیگری که باید به آن اشاره شود و احتمال وقوع آن وجود دارد آن است که گاه پس از پرداخت دیه از جانب دولت، قاتل شناسایی می‌شود.

در این شرایط دیه می بایست به بیت‌المال بازگردانده شود. در این حکم استثنائاتی وجود دارد که به برخی از آنها اشاره می‌شود: این حکم برای عابران پیاده‌ای که از محل ممنوع عبور افراد پیاده در خیابان‌ها و اتوبان‌ها عبور می‌کنند و با خودروی دارای سرعت مجاز کشته می‌شوند و راننده حاضر یا متواری شده است، قابل اجرا نیست. به عبارتی دیگر برای این دسته از افراد دیه‌ای تعلق نمی‌گیرد.

انواع دیه

دیه قتل :

دیه اعضای بدن :

دیه منافع اعضاء :

دیه جراحات :